DERSİM BÖLGESİNDEKİ EN BÜYÜK ARKEOLOJİK YERLEŞİM: RABAT KALESİNDEN KISA NOTLAR
Arkeolog Serkan Erdoğan
2013 yılı içerisinde Kültür Bakanlığının izni dahilinde gerçekleştirdiğimiz Dersim’in arkeolojik yerleşimleri hakkındaki araştırma gezimizin son durağı Rabat kalesi oldu. Daha öncesinde 2009 yılında Rabat arkeolojik yerleşimini tanıtan S.O.S. Munzur’un katkısının bu araştırma gezisinin gerçekleşmesinde önemli payı olup Rabat köyünün muhtarı Ali Ergün’ün bize refakat etmesinin araştırmamıza yadsınamaz fayda sağladığını vurgulamak gerekir. Araştırma sürecinde Rabat köyünün zorlu yollarını kolay hale getiren ve bölge ile yakın ilişkisinden ötürü araştırma koşullarımızı rahatlatan değerli hemşehrimiz Kemal Güneşli’nin katkısı büyük olmuştur. Rabat’a yaptığımız ziyaret, sadece bir araştırma gezisi olmayıp aynı zamanda bir tescil etme, kayıt altına alma işlevini de yüklenmişti. Bu yüzden bize refakat eden sayın Tunceli İl Kültür ve Turizm Müdürü İsmet Hakan Ulaşoğlu’nun varlığı araştırma gezimizi daha bir anlamlı kılmıştır.
Yerel halk tarafından önceki kuşakların „Mor Şehir“ adını verdiği Rabat arkeolojik yerleşimi, il merkezinin 29 km güneybatısında yer alır. En önemli özelliğini şimdiye kadar Dersim’de bilinen en büyük arkeolojik yerleşimi olmasından almaktadır. Boyutları üç futbol sahasına (ortalama 300 x 200 m) yakındır. Sözcük olarak „Ribat“ Bizans’a karşı Arap – İslam fetihleri döneminde ileri uç yerleşimlerini tanımlamak için kullanılmıştır ve aynı zamanda bu tip yerleşimler ticari faaliyetlerin gerçekleştirildiği yerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Rabat yerleşimi 16. yüzyıl Osmanlı kayıtlarında Ribât adıyla Çemişgezek sancağına bağlı bir nahiye merkezi olarak gözükmektedir.
Erken Demir Çağı, Urartu, Hellenistik, Roma, Bizans ve İslam Ortaçağı ve Osmanlı dönemine ait izler taşıyan kale görünümlü söz konusu yerleşimin eski bir ulaşım ağı üzerinde bulunan önemli bir merkez olduğu düşünülmektedir. Böyle izlenim edinilmesine neden olan şey yerleşimin kuzeybatısında bulunan ve Orta Çağ’da yapıldığı anlaşılan bir köprü varlığının olmasının yanısıra Rabat’ın, Hozat – Pertek – Tunceli üzerinden gelen güzergâhların kesişme noktasında yer almasıdır.
Yerleşim üzerinde rastlanan demir cürufu, değirmen kalıntıları ve ağırlık nesnelerinin Rabat kalesinin tarihin değişik dönemlerinde önemli bir ekonomik üretim merkezi olduğuna işaret etmektedir. Orta Çağ’da yapıldığı anlaşılan sur duvarlarına ilişkin kimi kalıntıları halen seçebilmek mümkündür.
Kalenin kuzeyinden ve güneyinden derin vadiler geçmekte ve bu konumu itibarıyla doğal bir savunma sistemine sahip olmakla birlikte yerleşime ancak köyün yer aldığı batı istikametinden ulaşım sağlanabilmektedir.
Yerleşim içerisinde yüksekçe bir kayalık üzerinde idari yapıların olması gereken sitadel konumlanmıştır. Sitadelinde olduğu kalenin iç kesimine 60 kadar basamağı sayılabilen bir kaya tüneli aracılığıyla erişebilmek olanaklıdır ve bu kaya tünelinin giriş kısmı ikinci bir basamaklı tünele ayrılarak vadide akan suya erişim sağlamaktadır. Kaya mezarları birden fazladır; ve ulaşım sağlanabilenler tek odalı bir görünüm sergiler.
Yerleşim yakınlarında Orta Çağ’a ait tasvirli taş işçiliğinin iyi örneklerini görebilmek mümkündür ve bazı yapıların özenli bir taş işçiliği ile yapıldığına yönelik çeşitli kalıntıların varlığı göze çarpmaktadır.
Rabat arkeolojik yerleşiminde muhtelif taş bloklarına kazınmış Ermenice yazıtlar yüzeyde gözlemlenebilen yegane yazılı belge olarak önem arz etmektedir. 08.10. 2013